«Қалай профессор болу керек» (сұхбат, 1978)

1978 жылғы қазанда № 200 «Ленин ауысымы» республикалық газетінде
«Шақырылған қонақ» айдарымен жарияланған В.К. Радостовецпен сұхбат

ҚАЛАЙ ПРОФЕССОР БОЛУ КЕРЕК...

- Владимир Константинович, Сіздің ойыңызша, ғылымға алғашқы қадамдарды қашан жасау керек
- Кейде бізге қандай эрудициялы талапкерлер келетінін ескерсек, бұл қадамдарды мектепте-ақ жасауға болады. Кейде ойлайсың: егер мен 17 жасымда олардың қаншалықты көп екенін білген болсам... Мен оларға қызғанамын.
            ЖОО студенттері үшін ғылыми жұмыс үшін үлкен мүмкіндіктер ашылады. Студенттік ғылыми қоғам (СҒҚ) зерттеуге ынтасы барларға көп нәрсе береді. Курстық жұмыстың, дипломның ауыр жымысы сияқты. Біздің студенттер жаңа әзірлемелерді енгізетін қамқорлықтағы шаруашылықтарда да ғылыми жұмыстармен айналысады. Ең бастысы, студент бірінші курстан бастап өзін дербес, салмақты жұмысқа үйренуі керек. Әйтпесе оған жақсы маман, тіпті ғалым болу қиынға соғады.
Меніңше, адам ғылыми жұмысқа бүкіл өмірімен дайындалуы керек. ЖОО-да білімді белсенді жинақтау, теорияларды игеру жүріп жатыр. Содан кейін болашақ ғалым оларды іс жүзінде тексеріп, практикалық тәжірибе, практикалық білім жинақтауы тиіс. Ғалым болуды шешкен адам институттан кейін міндетті түрде өндіріске жұмысқа баруы тиіс (біздің мамандығымызда бұл талап мүлтіксіз), оның теориялық тұрғыдан дамытып, өзгерткісі келетін нәрсені тәжірибеде мұқият зерделеуі тиіс деп санаймын. Тізбек бойынша мектеп - ЖОО - аспирантурадан өткен, содан кейін өндірістік тәжірибені дәмін таппай институт жанында жұмыс істеуге қалған жастарды қолдамаймын. Мұндай ғалым іс жүзінде құнды не жаза алады? Аспиранттарды бақылап отырғаныма бірнеше жыл болды, өндірістен келгендер жылдам әрі жемісті жұмыс істеуде.
            Владимир Константиновичтің өзі республиканың ОСБ-да жұмыс істеді, өнеркәсіптік кәсіпорындарда есепке алудың жаңа нысандары мен әдістерін енгізуге қызығушылық танытты. Сол кезде жинақталған бай практикалық материал кейін оның бүкіл ғылыми жұмысының негізіне айналды. Профессор Радостовец бұл іргетас қалау болды деп есептейді. Ол кезде Бүкілодақтық экономикалық институтта сырттай оқып, жұмыс істеген. Жоғары оқу орнын экстернмен үш жылда бітіріп, үздік диплом алды. Экстернмен аспирантураны бітірді, кандидаттық диссертациясын қорғады, жеті жылдан кейін докторлық диссертацияны қорғады. Ол асығыс болды: болашаққа үлкен жоспарлар қойды. 29 жасында институтқа түсті, ал 45 жасында экономика ғылымдарының докторы болды. Бүгінде профессор Радостовец бүкіл ел бойынша танымал, оның 150 ғылыми жұмысы бар. Ол экономика бойынша 65 кітап пен құралдың, соның ішінде бүгінде мыңдаған студент оқитын бірнеше жоғары оқу орнының оқулықтарының авторы.

- Владимир Константинович, Сіз өз жұмысыңызда не маңызды деп есептейсіз?
- Мен үшін ең маңыздысы - жақсы кітап шығару. Қазір оқулықтың төртінші басылымы шығады, оны мен өзімнің негізгі еңбегім деп санаймын - «Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есеп». Мен онымен мақтанамын.
            Мен әдетте болашақ кітапты институттағы лекцияларым кезінде «өңдеймін». Студенттердің бетінен оларға не түсінікті, не түсінбейтінін көресің. Содан кейін жаңа кітаптың болашақ тарауын - дәрісті мұқият өңдеймін. Студенттерге оқыған курстардың барлығына дерлік оқулықтар басып шығарылды.
            Жас ғалымдарға кеңес бергім келеді: «себетке» жазудан қорықпаңыз. Мен кітаптың жарыққа шықпауынан қорқып, онымен жұмыс істеуге батылы бармаған ғалымдарды білемін. Егер жақсы болса, ол әрқашан оқырманды да, баспагерді де табады. Ең бастысы, сені түсінетіндей етіп жазу керек.

-  Владимир Константинович, сіздің ойыңызша, қандай адамдар ғалым бола алады? Қандай да бір ерекше қасиеттер керек пе?
- Ғылым адамы барынша жинақы, мақсатты болуға тиіс. Мен ешқашан ғалым бола алмайтын ақылды адамдарды көп білемін, өйткені оларды ғылыми жұмыста - қажырлы еңбек деген проза қорқытады. Күн сайын, қайда болсаң да, не жасасаң да, сенің қамқорлығың, әрдайым күтетін ісің бар. Ғылым еңбеккерлерді жақсы көреді, мен өзім де еңбекқор адамдарды құрметтеймін. Ғалымдарда бұл сапа ерекше құнды.

- Сіз үлкен ғылыми жұмыс жүргізіп келесіз, бір күнде көп жұмыс істеуге үлгересіз. Сіз өз жұмысыңызды қалай ұйымдастырасыз?
- Менде әрдайым бірнеше жұмыс басталды. Кітап жазамын, ал жанында міндетті түрде басталған мақала, біреудің авторефераты және рецензияға арналған диссертация жатыр. Егер кенет негізгі жұмыс үшін қолда қандай да бір цифр немесе факт болмаса - іс түспейді, тез басқасына ауысамын. Жұмыс ауысымы - жақсы демалыс. Ең бастысы - бір минутты да жоғалтпау.

- Владимир Константинович, Сіз ғылыми жұмыстан, бухгалтерлік есеп кафедрасының басшылығынан басқа, институттағы ең үлкен факультетті де басқарасыз. Декандық жұмыс ғылымға кедергі келтірмей ме?
- Керісінше. Өз кабинетіңде үнемі отыруға болмайды, тек ғылымға ғана көмуге - болмайды!
Адам ұжымда үнемі болуы тиіс. Егер күндізгі уақытта деканатта, дипломдарды немесе диссертацияларды қорғауда, ғылыми кеңесте болып, студенттермен кездесетін болсам, үйіме шабыт алып келемін. Содан кейін жалғыз отырып, қуана-қуана жазамын. Диссертация дайындау үшін ешқашан қосымша демалыс алған емеспін. Егер үнемі айналысатын болсақ, онда ғылыми жұмыс үшін тәулігіне 4-5 сағат жеткілікті. Жас, ісін жаңа бастаған ғалымдарға кеңестер бергім келеді, қандай жағдайда да кабинетте жұмыс істемеңіздер! Ол жақтан жаңа ештеңе көрмейсіз, онда тек талдауға, жалпылауға болады.

- Сіз жиырма жылға жуық бойы жоғары оқу орнында сабақ беріп келесіз. Сіздің ойыңызша, бүгінде оқытушы қандай талаптарға шыдауға тиіс?
- Ең алдымен, ол бәрін білуі керек, қалай болғанда да соған ұмтылуы керек. Студенттер кез келген нәрсені сұрай алатындай халық. Дәрісте дұрыс бағдарлай білу маңызды. Ал ол үшін аралас мамандықтардың негіздерін білу керек, және де, әрине, өзіңіздікін - егжей-тегжейлі білу керек.
            Бүгінде біздің сабақтарымыздың сапасына үлкен талаптар қойылып отыр. Менде жылдар өткен сайын өз дәрістеріме наразылық арта түсті. Жұмысқа кіріскенде жазусыз дәрістерге баруға мүмкіндік берді. Сол кезде де мақтан тұтатын. Ал соңғы жылдары егжей-тегжейлі конспектісіз сабаққа келе алмаймын. Әрине, бәрін оқудың қажеті жоқ, тек қарап шығамын - бірақ оның орнына бәрі қатаң дәйектілікпен жүреді. Бәрін есте сақтай алмайсың, ал аудитория алдындағы жауапкершілік - орасан зор. Студент профессордан көп нәрсені күтеді. Мен қазір жақсы дәріс бердім деп санаймын.

            - Сіз өз студенттеріңізде болашақ ғалымдарды көріп отырсыз ба?
            - Әрбір ағымда студенттер арасында ғалым бола алатын қабілетті адамдар аз емес. Көпшілігі студенттік ғылыми қоғамда табысты жұмыс істеуде. Ғылымға алғаш қадам басқан СҒҚ кезінде байқаған бір шәкіртімнің тағдырын қазір қызыға бақылап отырмын. Қазір Татьяна Николаевна Малькова - біздің институттың жетекші доценттерінің бірі, отыз екі жасында докторлық диссертациямен жұмысты аяқтайды. Мақсатты түрде жүрген адам, көп жұмыс істейді.
            Өкінішке қарай, институттан кейін қабілетті студенттердің көбі бағыттар бойынша жүреді. Ал олармен ұдайы байланыс жасап, оларды біздің кафедраларға бекіту керек. Және мұны мемлекеттік комиссияның арнайы шешімі бойынша оқытушылардың ұсынымдарын ескере отырып, диплом тапсыру кезінде жасау керек. Сонда бізде үнемі жаңа шығармашылық күштер болар еді. Ал қабілетті жастар бізге жыл сайын көп келеді.
Жастарға да айтқым келеді: қиындықтардан қорықпаңыз, алға қойылған міндеттерге қол жетпейтіндей көрініңіз. Аспирантураға түскеннен кейін маған философиялық жұмыстардың тізімін жіберді... 30 парақта. Сол кезде мен адамның сонша оқуы мүмкін емес деп шештім. Бәрін тастағысы келді. Содан кейін бағдарламаны ғана меңгеріп қоймай, диссертация да дайындап үлгерді.
Алдарыңызға маңызды мақсаттар қойыңыз, ең аз зерттелген нәрсені алыңыз, бұл терең зерттеуді қажет етеді. Тек осындай жұмыс ғана ғалымға қанағат әкелуі мүмкін.  
Тағы бір қауіп-қатер туралы жастарға ескерту жасағым келеді: жеткен жетістіктеріңізді ұмытпаңыздар. Диссертация қорғағаннан кейін жұмыс істегісі келмейтін ғалымдарды, тіпті жастарды да білемін. Менің ойымша, ең қорқыныштысы - атақ алған адамның бұдан әрі келешегін көрмеуі.
Әрине, студенттерге тәуелді емес, оқыту жүйесіне кіретін қиындықтар бар. Біз қазір, мысалы, кең бейінді маман дайындауға тырысамыз. Әрине, олар қажет, бірақ қазір «тар» мамандар көп қажет. Әсіресе ғылым үшін. Бұл жерде бір нәрсені жақсы білу керек. Ғылымға баратын адамдар оның қандай да бір тар, нақты учаскесіне маманданғанын қалаймыз. Менің ойымша, ол неғұрлым тар, ғалымның бере алатыны соншалықты маңызды. Аз болса да, құнды, қажетті бергені.
Тағы бір мәселені ЖОО шешетін уақыт келді. Көптеген ғалымдар өз ойларын жай және түсінікті жаза алмайтындықтан зардап шегеді. Өкінішке қарай, біз оны студенттерге үйретпейміз. Бұл өте маңызды. Сен бәрін де жақсы біле аласың, бірақ біліміңді басқалардың игілігіне айналатындай етіп баяндауың керек. Менің ойымша, ЖОО, әсіресе техникалық ЖОО бұл тұрғыдан бірдеңе жасауы тиіс.

- Владимир Константинович, қазіргі студент - Сіз оны қалай елестетесіз?
- Әрине, ең алдымен, бұл жақсы оқитын адам. Бірақ бізде ондай адамдар көп. Және жақсы оқитын әрбір студент кейін тамаша маман бола алмайды. Керісінше болатын жағдайлар аз емес. Неге? Менің ойымша, біз қазір ЖОО-да студентті білімді алуға, жинақтауға үйретеміз және оның осы білімді өндірісте қолдана білуіне аз көңіл бөлеміз. Кәсіпорында ЖОО түлегі бәрін қайта бастайды: ЖОО бір нәрсені, ал нақты зауыт мүлде басқаны талап етеді. Жас маман «қайта оқытылады». Ал меніңше, ЖОО мен кәсіпорын мүмкіндігінше тығыз байланыста болуы тиіс. Студент үшін бұл байланыс институтты бітіргенге дейін басталуы үшін. Біз қазір, мысалы, студентті бір саланың кәсіпорнында тәжірибеден өтуге жібереміз, ал кейін жұмысқа екінші салаға жібереміз.
Менің ойымша, жас мамандарды бөлуді ұзақ мерзімді нақты жоспарлау қажеттігі пісіп-жетілді. Студент үшінші курстан бастап халық шаруашылығының қай саласында, тіпті қандай кәсіпорында жұмыс істейтінін білуі үшін. Сонда ол жерде тәжірибеде бірнеше рет болған соң, институттан кейін өндіріске тәжірибесіз жаңадан келмес еді. Зауытта да студенттің тәжірибесі кезінде оған жауапкершілікпен қараған болар еді - олар болашақ маманды өздері үшін дайындайды ғой.
Бірақ көп нәрсе, әрине, студенттің өзіне де байланысты. Студенттердің қалыптасқан тәртіпке қайшы келуден қорықпауын, ЖОО-да берген білімдерін қорғаудан қорықпауын қалаймыз. Жалпы, менің ойымша, қазіргі студент белсенді, немқұрайлы адам болуы керек. ЖОО-ға түсу кезінде талапкердің қоғамдық жұмысқа қатысқаны да бекер емес. Бұл жай ғана формальдылық емес, болашақ өндіріс жетекшісі ретінде бүгінгі студентке деген біздің талаптарымыз. Жақсы мамандар, әдетте, институттың қоғамдық өміріне, комсомол жұмысына белсене қатысқан біздің студенттерден алынады.

- Әйгілі мақал: «Оқуының тамыры ащы»... сөзімен басталады. Сіз осымен келісесіз бе?
- Меніңше, керісінше. Егер оны дұрыс алып, қолдансақ, бұл ең тәтті тамыр! Бәлкім, бұл мақал ежелгі заманнан шыққан шығар. Ал біздің студенттердің бүгінде барлығы бар - тамаша оқу корпустары, кітапханалар, спорт залдары, жатақханалар, стипендиялар. Оқу пәндері, әрине, қазір қиын, кейде үлкен жүктемені еңсеру қиын. Бірақ, менің ойымша, күн сайын жаңа, қызықты нәрсе білуге мүмкіндік алу қуанышты. Және бірде-бір студент оқуға ащы болды деп айтпайды. Мен, мысалы, студенттік жылдарымның қайталануын қалаймын...

Әңгімелесуді Г.Рыбакова жүргізді